جوهره ی هنر بونسای «بیدار کردن روح طبیعت» است. چه نقاطی از طبیعت را بیشتر از هر جای دیگر دوست دارید؟ زیر درخت گیلاسی که تازه شکوفه کرده؟ جنگلی پر از درخت و پوشیده از خزه؟ سراشیبی های کوهستانی پر از درخت های خاردار؟
بونسای ، شما را به محل دلخواهتان می برد.
در این جزوه به شما آموزش می دهیم که از طبیعت الهام بگیرید . سپس روش های عملی برای این هنر زیبا را برای شما ارائه خواهیم داد. بدون شک شما در اوّلین برخورد با چنین موجودی دچار تعجب و شگفتی خواهید شد. تصوّر کنید در مقابل شما درختی با 50 و حتی 200 سال عمر با تمام زیبایی ها و خصوصیات طبیعی اش ، درون یک گلدان و به ارتفاع 30 سانتیمتر خودنمایی کند!!
بیشتر افراد در همان لحظۀ نخست دست به کار می شوند و تصمیم می گیرند که شروع کنند چون هیچ کس نمی تواند در مقابل این هنر زیبا و اعجاب انگیز مقاومت کند.
داشتن یک "بونسای" آنقدرها هم که به نظر می رسد مشکل نخواهد بود و تمام آن چه که نیاز دارید ، دانش کمی از باغبانی عمومی است. مانند قلمه زدن و هرس کردن و مراقبت از درختان واقعی.
اگر آن ها را که گفتیم بلد باشید ، به جز صبر و حوصله دیگر به چیزی نیاز ندارید و می توانید شروع کنید.
راستی اکثر درختانی که شما آن ها را در این هنر 50 ساله و بیشتر می بینید ، آنقدرها هم پیر نیستند.
اگر بخواهم بونسای را به زبان ساده تعریف کنم ، باید گفت بونسای (به ژاپنی: 盆栽) درخت کوچک شده ای است که در حال رشد در یک سینی است. "بون" در زبان ژاپنی به معنای ظرف یا سینی و "سای" به معنای کاشتن است و در کل این لغت به معنای کاشتن در سینی خواهد بود. بونسای نیز مانند هنرهایی مثل "ایکه بانا" که هنر آرایش گل ها است ، هنری است که هم در کشور خودش و هم در سراسر جهان علاقمندان بسیاری دارد. شاید در ابتدا ، کمی دشوار و پر زحمت باشد ، امّا بی شک مانند تمام سرگرمی های اوقات فراغت ، در کنار دشواریها ، لذّت خاص خود را دارا خواهد بود.
بونسای از جمله سرگرمی هایی است که پس از یک دوره زحمت و تلاش ، موفقیتی رضایت بخش را برای شما به ارمغان خواهد آورد. هیچ کدام از افرادی که تازه شروع به نقاشی کرده اند ، انتظار ندارند که فوراً شاهکاری را خلق کنند. هنر بونسای هم همانطور است و نباید انتظاری بیش از حد واقعیت از خود داشته باشید. امّا خوبی این هنر ، دو ویژگی آن است ، که همزمان با کار از آن ها لذّت خواهید برد . یکی آن که در مدت کار شاهد رشد درخت بونسای خود هستید و نه یک درخت معمولی ، بلکه درختی با 25 سانتیمتر که در طبیعت باید بیش از یک و نیم متر قد داشته باشد. درختی که در بهار شکوفه می کند و در تابستان پر از شاخ و برگ می شود و در پاییز برگهایش به رنگ های زرد و نارنجی در می آیند . چه بخواهید و چه نخواهید ، بونسای شما مانند تابلوی مونالیزا قابل تحسین خواهد بود و یک نقّاشی زنده است. هرچه در این فن بیشتر پیش می روید ، برای کسب و تجربۀ ظرافت های آن بیشتر تلاش خواهید نمود و خواهید کوشید که به روشهای بهتری برای رسیدن به روش های مطلوب تر دست پیدا کنید و هنگامی که کار شما به سرانجام می رسد ، همگان از اینکه شما درختی با تمام خصوصیات طبیعی اش را در یک سینی پرورش داده اید حیرت زده می شوند.
ریشه های هنر بونسای در ژاپن
ظاهراً ستایش زیبایی طبیعت ، در ژاپن یک گرایش ملّی است و کافی است که به آرامش عجیب باغ های آن ها فکر کنید و یا به هنر "ایکه بانا" که در آن گل ها را به طرز عجیبی تزیین می کنند و یا کافی است در نقاشی های آن ها به سبک "سو" که بسیار اصیل و پر طرفدار است دقت کنیم.
چون ژاپن کشور پر جمعیتی است ، دارای خشکی کم است و ظاهراً همیشه همینطور بوده ، لذا باغبان ها فضای کمی برای کار و فعّالیت داشته اند. بدین ترتیب آن ها تلاش کرده اند که جوهرۀ طبیعی باغ ها را بدون آنکه از طبیعت کپی برداری کنند ، در فضاهای کم به دست آورند. یک باغ درخت ژاپنی ، در فضایی کم ، ممکن است همان تصور حضور در مرکز یک جنگل عظیم را به بیننده القا نماید ، یا مثلاً در منزلی در توکیو که تنها با دیواری از خیابان جدا شده ، ممکن است آرامش و صفای یک بیشۀ کوهستانی را داشته باشد. شاید به دلیل همین فضای کمی که بر اثر زیادی جمعیت نصیب عوام می شده ، هنرمندان علاقه مند به طبیعت در ژاپن بیشتر به جزئییات درختان و گیاهان دقت می کردند تا به چشم انداز و مناظر وسیع و بزرگ.
تاریخ نخستین بونسای مشخص نیست ، هرچند بر اساس برخی اسناد منشأ آن به چین امروزی و در بیش از 1600 سال پیش برمی گردد. تنها مدرک موجود در بارۀ بونسای ، یک نقاشی دیواری ژاپنی است که درخت کوچک شده ای را در یک ظرف سرامیکی نشان می دهد.
"آریستوکراتها"ی اوّلیۀ ژاپنی ، علاقۀ بسیاری به این گونه های غیر معمولی گیاهی داشته اند. در واقع آن دسته از درختانی که در شرایط طبیعی به این شکل عجیب و غریب و خیال انگیز در می آمدند و رشد طبیعی نمی کردند و کوچک می ماندند ، از ارزش بالایی برخوردار بودند. این گونه درختان از سراسر ژاپن جمع می شدند.
داستان های قدیمی و جالبی در بارۀ مردانی گفته می شود که کارشان جمع آوری این درختان بوده است. این داستان ها از شرایط دشواری که این مردها باید در آن گام می گذاشتند سخن می گویند و این که اغلب مجبور می شدند به دیوارۀ صخره هایی که این درختان در آنجاها یافت می شوند آویزان می شدند و به دلیل کمیاب بودن و سختی پیدا کردن این درختان ، آن ها بسیار گرانبها بودند. امروزه هم در نظر علاقه مندان به بونسای ، درختانی که در شرایط طبیعی کوچک مانده اند بیشتر ارزشمند هستند تا آن ها که در شرایط مصنوعی عادت داده شده اند.
شاید شما هم دیده باشید که درخت کاج کوچکی در شکاف یک صخرۀ گرانیتی رشد نکرده ، و کوچک مانده باشد و یا یک سرو کوهی ، به واسطۀ درختان بزرگی که در اطرافش هستند و یا ضعف خاک ، قد نکشیده باشد. حتّی ممکن است یک سرو را دیده باشید که براثر آن که دائم در مسیر بادهای شدید قرار داشته و در ساحلی صخره ای با آب و هوای نامناسب زندگی می کرده ، همچنان کوتاه قد مانده باشد.
پس از این افزایش میل و علاقه به درختانی با این خصوصیات ، یافتن این درختان در طبیعت به مراتب مشکل تر شد و مشکل بزرگتر این بود که یافتن این درختان در طبیعت قسمت سادۀ قضیه بود.
گلکاران هنرمند و ظریف ژاپنی ، گام بعدی را برداشتند و به طور مصنوعی به پرورش این گونه درختان نمودند.
آنچه را که امروز تحت نام بونسای می شناسید در واقع نتیجۀ قرن ها تحوّل و تغییر است. به عنوان مثال : در برخی از مقاطع زمانی ، هدف اساسی این هنر ، خلق اشکال غیر طبیعی ، عجیب و شگفت انگیز و غیر قابل تصور بوده (یعنی در هر دوره چیز جدیدی مد می شده) و به این واسطه تجربه ای جدید به این هنر اضافه می شد .
در سال 1909 در نمایشگاهی در لندن ، بونسای در معرض دید مردم مغرب زمین قرار گرفت ، از آن به بعد علاقه به این هنر به سمت غرب کشیده شد. علاقه مندان به بونسای ، برای برداشتن گام های اوّلیه در این هنر به مشکلی بر نخواهند خورد. این هنر مستلزم هزینۀ زیادی نیست ، حتّی زیاد وقت شما را نمی گیرد. با این حال می توانید بونسای خود را به قیمت های گزافی بفروشید.
برای این کار نیازی هم ندارید که به ژاپن بروید ، کافی است بر اساس این مقاله پیش بروید.
زیبایی بونسای با عمر درخت ارتباطی ندارد .
شاید در نخستین برخورد ، ایدۀ ارتباط بین بونسای و عمر طولانی خیلی زود به ذهن شما برسد و پیش خود بگویید که عمر آن حتماً بیش از عمر شما است. بیایید این دیدگاه را که هرچه عمر بونسای بیشتر باشد زیباتر خواهد بود را از ذهن خود بیرون کنیم. شما نباید برای دیدن درخت چنارتان تا دویستمین سال از عمرش صبر کنید.
یک درخت بونسای ممکن است 100 سال عمر داشته باشد ، امّا به این مفهوم نیست که این گیاه دائماً تحت پرورش و مراقبت بوده است. البته اینطور بونسای ها هم یافت می شوند که نسل ها تحت مراقبت و نگهداری بوده اند و گنج هایی زنده به حساب می آیند ، امّا اکثر بونسای هایی که واقعاً کهنسال هستند ، بیشتر عمرشان را در طبیعت گذرانده اند . سن واقعی بونسای اصلاً مهم نیست ، مهم این است که چند ساله به نظر می رسد. حتماً لازم نیست که سیری طبیعی طی شود تا درخت تمام ویژگی های طبیعی را به دست آورد. امروزه دیگر بونسای هنری است که با دست بشر تحقق می پذیرد و در این مورد خاص ، بشر می تواند با همکاری طبیعت ، درختی را پدید آورد که فقط چند سال عمر دارد امّا ظاهرش بیش از چند صد سال را نشان می دهد.
روش های بسیاری برای ایجاد این ظاهر پیر وجود دارد که در سطرهای بعدی در بارۀ آن توضیح داده شده است.
به طور مختصر بگویم که : کندن پوست درخت از تنه و یا شاخه ها ، بیرون گذاشتن بخشی از ریشه از خاک تا به صورت چوب مرده در آید ، زخمی یا سوراخ کردن تنۀ درخت و ...
درختان مخروطی همیشه سبز ، از نمونه های بسیار عالی برای بونسای هستند. زیرا حتّی هنگامی که بسیار جوان هستند می توانند حس کهنسالی را القا کنند. این در مورد تمام درختان برگ ریز صادق می باشد.
طبیعت و هنر
درختان بونسای ، نمونه های دقیق درختانی که در دنیای وحش رشد می کنند نیستند. به عبارت دیگر آن ها به نوعی روح (نه جسم) طبیعت و نیروی زندۀ دنیای وحش هستند ، شکل های ساخته و پرداختۀ دست انسان هستند که مظهری از طبیعت خواهند بود ، امّا به عکس ، نمونه های معادل و کپی آنچه در واقعیت است ، نمی باشند. بلکه حس هنرمند ، توازن شکل و طول درخت و نیز عواملی از طبیعت ، مفاهیم عمیق تر و بزرگتری را القا می کند.
نگاه کردن به بونسای ، همانند آکواریوم ، نوعی استراحت است. سبزی و نشاط گیاهان ، آرامشی در تلاطم پیوستۀ زندگی روزمره ، به تنهایی مکث کوتاهی برای هماهنگ شدن با آرامش طبیعت است.
حتّی با نگاه کردن به عکس این درختچه های زیبا نیز می توانید این حس را درک کنید.
برای این که بتوانید ذوق خود را در این زمینه ورزیده و دقیق کنید ، باید درختان را در شرایط تربیت شده مورد بررسی قرار دهید. کافی است از منزل خود خارج شده و به درختان بنگرید تا دربارۀ آن ها بیشتر بیاموزید. سعی کنید شرایطی که مناسب رشد درختان خاص می شود را بشناسید ، بررسی کنید که چرا درختی به سمتی خمیده شده و یا تغییر شکل داده است. اغلب درختان ، برای فرار از باد و یا رسیدن به آب ، خم می شوند و برگ ها همیشه به گونه ای رشد می کنند که از بیشترین نور آفتاب استفاده کنند. درختانی که به شکل گروهی در کنار هم می رویند ، بسیار کشیده هستند ، قامتی کشیده و ایستاده دارند و برگها و شاخه هایشان به سمت بالا است.
درختانی که دور از هم و پراکنده می رویند ، شاخ و برگی انبوه دارند و شاخه هایشان بسیار پهن و گسترده است . به آب و هوا و زمین و خاک نیز دقّت کنید زیرا بر رشد گیاهان اثر خواهند گذاشت. چرا برخی از تنه های درختان کشیده و برخی دیگر پیچ خورده اند؟ چرا برخی گونه ها صاف و مستقیم رشد می کنند؟ پاسخ این پرسشها را پیدا کنید و بدین گونه بینش و تصوّر لازم را برای تربیت یک بونسای به دست آورید.
با بررسی دقیق عکس ها و یا نمونه های زندۀ درختان بونسای ، می توانید به وفور از آنچه دیگران انجام داده اند آگاه شوید. نه تنها این گونه تقلید ها جرم به حساب نمی آید ، بلکه هم تازه کارها و هم متخصصین باید از این روش ارزشمند استفاده کنند. البته مانند اثر انگشت ، هیچ دو درختی دقیقاً شبیه به هم نخواهند بود و با تقلید هم نمی توانید کپی یک درخت را درست کنید.
بهترین راه مطالعۀ بونسای این است که دیدی سه بعدی از بونسای داشته باشید و اگر می توانید به نمایشگاه ها و فروشگاه های مربوط به آن مراجعه کنید.
بسیاری از منابع و کتاب ها و سایت ها ممکن است عکس هایی از این درختچه ها داشته باشند ، همین تصاویر گاهی به شما ایده هایی برای بونسای خودتان می دهد .
در تمام مراحل کار خود به یاد داشته باشید که کارهایی را که ما در اینجا به شما آموزش می دهیم را نباید عیناً انجام دهید و باید آن ها را با خلاقیت و فهم خودتان از مطلب ، ادغام کنید. در ادامۀ مطلب قوانین و معیار های عمومی لازم و درست برای ایجاد یک بونسای عالی و زیبا را برای شما ارائه می کنیم. علاوه بر آن تجربه شما نیز کارآمد خواهد بود.
